هورمون لپتین ساختمانی پپتیدی داشته که بسیار شبیه به ساختمان اینترلوکین 2 می باشد. این هورمون به دنبال بیان ژن ob از بافت چربی ترشح می شود. این هورمون بر روی ادامه مطلب عضلات ، کبد ، جزایر پانکراس ، مونوسیت ،لنفوسیت ، تخمدان ، جفت و بیضه ها گیرنده داشته اما بیشترین تعداد گیرنده آن بر روی سلول های سیستم عصبی مرکزی است. هر چقدر میزان بافت چربی در بدن بیشتر باشد سطح این هورمون نیز در خون بالاتر است لذا غلظت لپتین در خون زنان به طور فیزیولوژیک از خون مردان بالاتر می باشد. با کاهش وزن و کم شدن حجم سلول های چربی از میزان این هورمون در خون کاسته می شود. با اینکه سطح هورمون لپتین در خون افراد چاق بالاست ، اما اکثر این افراد با گذشت زمان دچار اختلال در گیرنده لپتین و در نتیجه مقاومت به لپتین می شوند. به همین دلیل لپتین در این افراد نمی تواند بسیاری از اعمال خود را انجام دهد.
از جمله اعمال لپتین در بدن می توان به نکات زیر اشاره نمود:
1-اثر بر اشتها:
لپتین به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر روی مرکز سیری اثر گذاشته و سبب مهار دریافت غذا می شود. از آنجا که هورمون لپتین دارای گیرنده در سلول های مرکز سیری در هیپوتالاموس است، به دنبال ترشح آن ، این مرکز تحریک شده و فرد احساس سیری می کند. یکی از عوامل محرک در ترشح لپتین ، هورمون انسولین است به طوری که به دنبال خوردن غذا به ویژه مواد غذایی کربوهیدراتی و پروتئینی ، هورمون انسولین ترشح شده و به دنبال آن هورمون لپتین از بافت چربی آزاد می گردد. لذا هورمون انسولین با اثری که بر روی لپتین دارد در دریافت بلند مدت غذا نقش به سزایی ایفا می کند.اثر غیرمستقیم این هورمون بر روی اشتها ، تاثیر آن بر تحریک آزاد شدن فاکتور آزاد کننده کورتیکوتروپین (CRF ) می باشد. CRF دارای گیرنده در سلول های مرکز سیری در هیپوتالاموس بوده که با تحریک آن‌ها سبب القا حس سیری در فرد می شود.
به دنبال ترشح هورمون لپتین تولید یکی از عوامل افزایش دهنده اشتها یعنی نوروپپتید Y به شدت مهار می شود.با اینکه به نظر می رسد در افراد چاق به دلیل بالا بودن سطح لپتین باید مدام حس سیری پدیدار گردد اما دیده شده است که در این افراد نه تنها گیرنده های لپتین در هیپوتالاموس اختلال دارند بلکه این هورمون نمی تواند به راحتی از سد خونی مغزی عبور کند لذا یکی از علل پرخوری در افراد چاق همین مساله می باشد.
2-اثر بر فیزیولوژی بارداری و رشد جنین:
هورمون لپتین می تواند نقش موثری در کاشت جنین در آندومتریوم جنین در دوران بارداری داشته باشد. در نتیجه وجود تعداد زیادی گیرنده لپتین در رحم می تواند حاکی از عمل لپتین در بلوغ و عملکرد تخمک و در نهایت توده سلولی ناشی از لقاح باشد. شایان ذکر است که بعد از لانه گزینی جنین در رحم ، تروفوبلاست و در نهایت جفت ، قادر به تولید و ترشح لپتین می شوند.
ذکر این نکته ضروری است که بالا بودن سطح لپتین در خون مادران باردار که عمدتا در زنان چاق دیده می شود می تواند مقدمه ای برای شروع پراکلامسی یا مسمومیت دوران بارداری باشد. به همین دلیل بروز مسمومیت بارداری و حتی سقط جنین در زنان باردار چاق بالاتر از سایر زنان باردار است. در دوران شیردهی نیز غدد شیری قادر به ساختن لپتین و ترشح آن به شیر بوده که البته عملکرد لپتین در این مورد شناخته شده نمی باشد.
3-اثر بر استخوان:
هورمون لپتین نقش ویژه ای در میزان توده استخوانی دارد به طوری که از استئوبلاست ها نیز تولید شده ، اثرات اتوکرین داشته و از مرگ زودرس استئوبلاست ها به شدت جلوگیری می کند شایان ذکر است که استئوبلاست ها سلول های استخوانی بوده که مانع از جذب املاح از استخوان و در نتیجه پوکی استخوان می شوند. شاید تنها مزیت چاقی این است که افراد چاق به دلیل دارا بودن مقادیر بیشتر هورمون لپتین کمتر به پوکی استخوان مبتلا می شوند!!.
4-اثر بر عملکرد سیستم ایمنی:
این هورمون بر روی برخی از سلول های سیستم ایمنی نظیر T لنفوسیت ها و سلول های کشنده طبیعی گیرنده داشته به علاوه اینکه تولید و تکثیر سلول های ایمنی نیز وابسته به حضور این هورمون در بدن است. متاسفانه به دلیل اختلال در عملکرد این هورمون در بدن افراد چاق ، عملکرد سیستم ایمنی در این افراد با مشکل روبه روست که همین امر منجر به بروز بیشتر عفونت و التهاب در بدن افراد چاق می شود.
5-اثر بر بلوغ و رشد قدی:
بعد از دوران کودکی و در آغاز بلوغ ترشح لپتین در بدن اتفاق می افتد این مساله سبب ترشح هورمون GnRH از هیپوتالاموس و به دنبال آن ترشح LH و FSH از هیپوفیز می شود. حضور دو هورمون اخیر در خون سبب تحریک ترشح هورمون های جنسی از غدد جنسی شده که این مساله بلوغ را به همراه دارد. با آغاز بلوغ معمولا صفحات رشد استخوانی بسته می شوند لذا چنانچه مثلا به دنبال چاقی ترشح لپتین در کودکان و نوجوانان زودتر اتفاق بیفتد ، بلوغ زودرس و در نتیجه کوتاه قدی را شاهد خواهیم بود. لذا یکی از پیامدهای چاقی در کودکان ، ابتلا به کوتاه قدی می باشد.البته ذکر این نکته ضروری است که بیان ژن آنزیم آروماتاز که نقش عمده در سنتز هورمون های جنسی دارد نیز وابسته به حضور هورمون لپتین در خون است.
6-اثر بر عملکرد گیرنده انسولین:
بالا بودن سطح این هورمون در بدن سبب اختلال در عملکرد گیرنده انسولین خواهد شد به طوری که حتی اگر انسولین کافی نیز در بدن تولید شود ، نمیتواند کار خود را در جهت ورود قند به سلول انجام دهد لذا از علل مهم چاقی که می تواند زمینه را برای ابتلا به دیابت نوع 2 فراهم کند همین موضوع می باشد. به همین دلیل به افراد مبتلا به دیابت توصیه می شود وزن خود را کم کرده و از این طریق مقاومت به انسولین در بدن را کاهش دهند.
اندازه گیری لپتین در آزمایشگاه نامدار بصورت هفتگی انجام می گیرد.
میترا زراتی
دانشجوی دکترای تخصصی تغذیه
دانشگاه علوم پزشکی تهران
منابع:
Krause's Food & the Nutrition Care Process, 13th Edition
Modern nutrition in health and disease 11th Edition"
